رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در وصیت خود به ابوذر غفاری فرمود:
ای اباذر به حساب خود رسیدگی کن پیش از آن که مورد محاسبه قرار گیری، زیرا این کار، حساب قیامتت را آسان می کند.
و قبل از آن که تو را ارزیابی کنند خود را ارزیابی کن. و خویشتن را برای عرصه قیامت در پیشگاه الهی مهیا ساز که در آن روز هیچ چیز پنهان نمی ماند.
سپس فرمود:
ای اباذر! انسان به مقام شامخ تقوی نائل نمی شود، مگر آن که نفس خود را حساب رسی نماید، سخت تر از حساب رسی شریک از شریک خود. تا در نتیجه این محاسبه بداند، خوراک و پوشاکش از کجا است از حلال است یا از حرام؟
ای اباذر! آن کس که به حدود الهی اعتنا نمی کند و باکی ندارد که از چه راهی مال به دست آورد، خداوند هم باکی ندارد که از چه راهی او را به جهنم وارد نماید.
مردی از علی علیه السلام سؤال کرد محاسبه نفس چگونه است؟ علی علیه السلام فرمود: هنگامی که صبح را به شام رساندی نفس خود را مخاطب ساخته بگو: ای نفس امروز بر تو گذشت و تا ابد بازنمی گردد و خداوند از تو درباره آن می پرسد خواهد کرد که در چه راهی آن را سپری کردی. چه عملی در آن انجام دادی و آیا به یاد خدا بودی و حمد او را به جای آوردی و آیا حقّ برادر مؤمن را ادا کردی و آیا غم و اندوه او را زدودی و آیا آبروی او را حفظ کردی و آیا او را یاری نمودی؟ و.. . به راستی امروز چه کار مثبتی انجام دادی؟
سپس آنچه را که انجام دادی به یادآور، اگر عمل خیری از تو سر زده حمد خدا را به جای آور، به خاطر توفیقی که به تو عنایت کرده و اگر معصیتی از تو سر زده طلب آمرزش کن و تصمیم بر ترک آن بگیر.
آثار محاسبه نفس
محاسبه نفس آثار و برکاتی دارد که به چند نمونه از آنها اشاره می نماییم:
1- آشنایی با عیوب و لغزش ها
کسی که برنامه محاسبه دارد به عیوب و لغزش های خود آگاه می شود. در این باره علی علیه السلام فرمود:
«مَنْ حاسَب نَفسَهُ وَقَفَ عَلی عُیوبه و احاطَ بِذُنوبِه و استقَالَ الذّنوبَ واصْلَحَ العُیوبَ»؛
کسی که محاسبه نفس خویش کند بر عیوب خویش واقف می شود. و از گناهانش باخبر می گردد و به دنبال آن از گناه توبه می کند، و عیوب را اصلاح می نماید.
2- خودسازی
در این مورد علی علیه السلام فرمود:
«ثَمَرَة الُمحاسَبَةِ صَلاحُ النفس»
میوه محاسبه، اصلاح نفس است.
3- رسیدن به خوشبختی و سعادت
علی علیه السلام فرمود:
مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ سَعَد؛
کسی که به محاسبه خویشتن پردازد سعادتمند می شود.
