یکی از بیماری های روحی و روانی، ریاکاری و خودنمایی است که در آیات و روایات به عنوان یکی از خطرناک ترین گناهان معرفی شده است. خودنمایی، به نمایش گذاشتن برتری ها و فضایل خویش به طور آشکار به اقتضای شرایط زمان و مکان است. قرآن کریم ریاکاری را از صفات منافقین و کفار ذکر نموده است. پیامبر (ص) فرمود:
إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیکمُ، الشِّرْک الْأَصْغَرُ قَالُوا وَ مَا الشِّرْک الْأَصْغَرُ یا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ هُوَ الرِّیاءُ یقُولُ اللَّهُ تَعَالَی یوْمَ الْقِیامَةِ إِذَا جَازَی الْعِبَادَ بِأَعْمَالِهِمْ اذْهَبُوا إِلَی الَّذِینَ کنْتُمْ تُرَاءُونَ فِی الدُّنْیا فَانْظُرُوا هَلْ تَجِدُونَ عِنْدَهُمُ الْجَزَاء
آن چه بیشتر از شما می ترسم، شرک کوچک است؛ گفتند: یا رسول اللَّه شرک کوچک کدام است؟ فرمودند: آن ریا می باشد، روز قیامت که خداوند بندگان را پاداش می دهد می گوید: بروید از کسانی که برای آنها کار می کردید پاداش خود را طلب کنید و ببینید آیا آن ها می توانند پاداش شما را بدهند.
و نیز فرمود:
اجْتَنِبُوا الرِّیاءَ فَإِنَّهُ شِرْک بِاللَّهِ إِنَّ الْمُرَائِی یدْعَی یوْمَ الْقِیامَةِ بِأَرْبَعَةِ أَسْمَاءٍ یا کافِرُ یا فَاجِرُ یا غَادِرُ یا خَاسِرُ حَبِطَ عَمَلُک وَ بَطَلَ أَجْرُک وَ لَا خَلَاقَ لَک الْیوْمَ فَالْتَمِسْ أَجْرَک مِمَّنْ کنْتَ تَعْمَلُ لَه
از ریا و تظاهر خودداری کنید که آن شرک به خداوند می باشد. ریاکار، روز قیامت با چهار نام خوانده می شود: ای کافر ای فاجر، ای مکار و ای زیانکار، کارهایت باطل شد، دیگر اجر و مزد و پاداش نداری امروز بهره و نصیبی نخواهی داشت و اینک از آن کسی که برایش کار می کردی پاداش بخواه.
هر انسانی به خود علاقه دارد و بر اساس آن میل دارد به شکل های گوناگون به ابراز وجود بپردازد.
کودک خردسال، با حرکات دل فریب و سخنان شیرین خود سعی می کند شخصیت خود را آشکار سازد و برای ابراز وجود خویش، خودنمایی کند و به تدریج که بزرگ می شود، در هر دوره زندگی بنا بر مقتضیات موجود به عناوین گوناگون به خودنمایی مشغول می شود، خواه وسیله خودنمایی، امر مادی باشد یا معنوی. خودنمایی آنگاه منفی است که حالت افراط به خود بگیرد و جنبه تفاخر پیدا کند و بدین وسیله بخواهد امتیازات و توانایی های خود را به رخ دیگران بکشد و طلب برتری کند و یا با ظاهر فریبنده خویش، راهی برای سوء استفاده و انتفاع خویش پیدا کند، همچون قارون که با تمام زینت خود در برابر بنی اسرائیل ظاهر شد و ثروت خود را به نمایش گذاشت تا برتری خود را به اثبات برساند.
بی شک مردمی که به ریاکاری عادت کنند، همه مظاهر زندگی آنها توخالی و بی مغز می شود. از تمدن به ظواهر بی روح، و از زندگی به خیالات و اوهام و از سعادت و خوشبختی تنها به نام و از دین و مذهب فقط به یک سری تشریفات قناعت می کنند و مسلّماً بهره مردمی که ظاهر سازند، چیزی جز ظواهر نیست. امام صادق (ع) در این باره فرمود:
لَا تُرَاءِ بِعَمَلِک مَنْ لَا یحْیی وَ لَا یمِیتُ وَ لَا یغْنِی عَنْک شَیئا
ریا مکن به خاطر کسی که نه زنده بودن تو به دست اوست و نه مرگ تو، و نه قدرت دارد که مشکلی را برای تو بگشاید.
از امام صادق (ع) نقل شده که حضرت به عبّاد بن کثیر فرمود:
مَنْ عَمِلَ لِغَیرِ اللَّهِ وَکلَهُ اللَّهُ إِلَی مَنْ عَمِلَ لَه
هرکس برای غیر خداوند کار کند خدا او را به همان شخص وامی گذارد.
ناگفته نماند ممکن است انسان از آشکار شدن اعمال خویش خرسند شود، ولی این معنا با خودنمایی فرق دارد، زیرا در مرحله خودنمایی مجموعه اعمال و رفتار انسان ها بر محور خودنمایی انجام می گیرد، حرف زدن، راه رفتن، کار کردن و.. . همه رنگ خودنمایی دارد. زراره از امام صادق (ع) نقل می کند:
سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یعْمَلُ الشَّی ءَ مِنَ الْخَیرِ فَیرَاهُ إِنْسَانٌ فَیسُرُّهُ ذَلِک قَالَ لَا بَأْسَ مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَّا وَ هُوَ یحِبُّ أَنْ یظْهَرَ لَهُ فِی النَّاسِ الْخَیرُ إِذَا لَمْ یکنْ صَنَعَ ذَلِک لِذَلِک
از امام صادق (ع) سؤال کردم مردی عمل نیکی را انجام می دهد و دیگری آن را می بیند، و شخص نیکوکار از مشاهده او مسرور می شود، آیا این خشنودی به عمل خیرش زیان می رساند؟ حضرت در پاسخ فرمود: این احساس مسرت مانعی ندارد و فرمود: هیچ انسانی نیست مگر این که دوست دارد کار خیرش بین مردم آشکار شود ولی شرطش این است که محرک او آگاهی مردم نباشد و کارخوب او برای خودنمایی مردم نباشد.
