کنترل زبان

زبان ترجمان دل و کلید شخصیت انسان است. آن چه بر صفحه روح انسان نقش می بندد. قبل از هر چیز بر صفحه زبان و در لابه لای گفته های او ظاهر می شود. زبان در عین این که یکی از شگفت انگیزترین آفریدهای پروردگار و از بزرگ ترین نعمت های او است، می تواند بسیار خطرناک و سرچشمه گناهان بیشماری باشد و خرمن سعادت انسان را به آتش بکشد.

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) زیبایی انسان را در زبان او می داند: «الْجَمَالُ فِی الْلِّسَانِ».

سخن گفتن نعمت بسیار بزرگی است که عامل تفهیم در زندگی اجتماعی آدمی است، هر چه اجتماع بزرگ تر و روابط گسترده تر شود نیاز به خوب صبحت کردن و رعایت آداب گفت وگو بیشتر احساس می شود. در جامعه کسانی موفق ترند که بهتر می توانند خواسته ها و نظریات خود را بیان کنند و یا رسا و زیبا سخن گویند، و از آنجا که زبان مهم ترین وسیله ارتباط انسان ها با یکدیگر و اطلاع رسانی و مبادله افکار و اندیشه ها است، می توان آن را از فعال ترین عضو بدن یاد کرد، زبان از یک سو اختیار انسان است و از سوی دیگر حاکم بر انسان است.

ازاین رو اگر افسار گسیخته باشد، خطرات آن با خطرات هیچ یک از اعضاء دیگر قابل قیاس نیست، آفات و گناهان کبیره ای که از زبان برمی خیزد، بسیار است. مانند: تهمت، دروغ، غیبت، سخن چینی، گواهی به باطل، خودستایی، اشاعه فحشاء و نشر اکاذیب، بیهوده گفتن، ناسزا گویی، خشونت با زبان، اصرار بی جا، چاپلوسی، مسخره کردن، و آزار رسانی، نکوهش دیگران، کفران نعمت.

بر همین اساس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت شده فرمود:

«انَّ اکثَرَ خَطَایا ابْنِ آدَمَ فِی لِسَانِه»؛

«قطعاً بسیاری از گناهان انسان از ناحیه زبان او است».

و در بیان دیگری حضرت علی (علیه السلام) فرمود:

«صَلَاحُ الانْسَانِ فِی حِفْظِ الْلِّسَان»؛

«صلاح انسان در کنترل زبان است».

ازاین رو لازم است هر فردی برای کنترل و استفاده صحیح از زبان برنامه ای داشته باشد.

مهمترین اموری که می تواند ما را در کنترل زبان و پرگویی یاری کند عبارتند از:

1- توجه جدی به خطرات زبان

برای پرهیز آسیب های زبان قبل از هر چیز توجه کامل به خطرات آن لازم است. هر روز صبح که انسان از خواب بیدار می شود باید به خود توصیه کند که باید مراقب خطرات زبانش باشد. زیرا این عضو می تواند انسان را به اوج سعادت یا خاک ذلت و شقاوت بکشاند. در حدیثی از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین آمده است:

«هنگامی که فرزندان آدم صبح می کنند تمام اعضای بدن به زبان هشدار می دهند و می گویند تقوای الهی را در مورد ما رعایت کن، چرا که اگر تو به راه راست بروی، ما نیز به راه راست می رویم و اگر تو به راه کج بروی ما نیز به راه کج می رویم».

امیر مؤمنان (علیه السلام) می فرماید:

«کسی که سخن بسیار بگوید خطا و لغزش او فراوان می شود و کسی که خطا و لغزشش فراوان گردد حیاء او کم می شود و کسی که حیائش کم شود، پرهیزگاری اش کم می شود و کسی که پرهیزگاریش کم شود، قلبش می میرد و کسی که قلبش بمیرد، داخل آتش دوزخ می شود».

«الْکلَامُ کالدَّوَاءِ قَلِیلُهُ ینْفَعْ وَ کثِیرُهُ قَاتِل»؛

«سخن مانند داروست، اندکش مفید و زیادش کشنده است».

2- تمرین سکوت

توجه به اهمیت و آثار سکوت فرد را از پرگویی دور نگه می دارد. هر قدر انسان کمتر سخن بگوید، لغزش های او کمتر است و هر قدر بیشتر سکوت کند، سلامت او بیشتر است. علاوه بر این تمرین و تجربه سکوت سبب می شود که انسان زبانش را در اختیار خود بگیرد و از طغیان و سرکشی آن بکاهد. باید توجه داشت که مراد سکوت مطلق نیست چون بسیاری از مسائل مهم زندگی اعم از معنویات و مادیات و عبادات و فرا گرفتن علوم و فضایل و اصلاح در میان مردم، از طریق سخن گفتن است، بلکه منظور کم سخن گفتن، یا به تعبیر دیگر خاموشی در برابر سخنان فساد انگیز یا مشکوک و بی محتوا و مانند آن است.

روایاتی که ارزش و آثار سکوت را بیان می کند:

1) سکوت طولانی را رعایت کن چون شیطان را از تو می راند و در امر دین یاور و مددکار توست.

2) سکوت دری از درهای حکمت است؛ سکوت محبت می آورد و راهنما به هر کار خیر است.

3) انسان ساکت هیبتش زیاد است.

4) اگر سخن گفتن نشانه سخنوری است در سکوت سلامت و ایمنی از لغزش است.

5) هیچ نگهبانی چون سکوت نیست.

در حدیثی جامع و جالب از امیرمؤمنان (علیه السلام) می خوانیم: اگر دوست داری از سلامت نفس برخوردار شوی و عیب ها و کاستی هایت پوشیده بماند، کمتر سخن بگوی و بیشتر خاموش باش تا فکرت قوی و قلبت نورانی گردد. البته سکوت همواره امر مطلوبی نیست؛ چنانچه سخن گفتن نیز این طور است. پس بایستی سخنان را طبقه بندی کرد و در موارد لزوم سخن گفت.

در موارد غیرضروری نیز از سخن باز ایستاد؛ مثلًا اگر سخن گفتن برای هدایت کسی یا برای ابراز محبت به همسر و فرزند و یا برای احوال پرسی از دیگران باشد، بسیار نیکو است؛ ولی اگر سخن لغو و بیهوده و یا مشتمل بر گناه باشد، در این صورت بایستی از آن پرهیز کرد.

سعدی نیز در این باره سروده است:

اگر چه پیش خردمند خامشی ادب است

به وقت مصلحت آن به که در سخن کوشی

دو چیز طیره عقل است: دم فرو بستن

به وقت گفتن و گفتن به وقت خاموشی

و نیز گفته است:

سخن گرچه دلبند و شیرین بود

سزاوار تصدیق و تحسین بود

چو یکبار گفتی، مگو باز پس

که حلوا چو یکبار خوردند، بس

3- مراقبه

داشتن حالت مراقبه نسبت به همه اعمال به ویژه گفتار و فعالیت هایی که توسط زبان انجام می گیرد و محاسبه و حسابرسی در هنگام خواب و در پایان فعالیت های روزانه عاملی مهم در کنترل زبان و بازداشتن آن از پرگویی است و موجب می گردد که به تدریج گفتار انسان تحت کنترل درآید و پرگویی انسان مهار گردد.

باید توجه داشت که دوری از پرگویی کاری تدریجی و طولانی است. انسانی که سال ها به پرگویی عادت داشته است، نمی تواند یک روزه بر خلاف آن عمل کند، بلکه باید قرار بر این بگذارد که هر روز مقداری از پرگویی اش را کم کند تا به تدریج با تسلط بر زبان و سخنانش بتواند به مقدار لازم و ضروری از زبانش استفاده کند و سخن بگوید.