برای تحصیل حضور قلب در نماز، امور زیر توصیه می شود:
1- اهمیت دادن به نماز؛ از اسباب حضور قلب که اکثر علما به آن اشاره کرده اند اهمیت دادن آدمی به نماز است؛ چرا که قلب به امور مهم توجه می کند. چنانچه در زندگی چیزی برای او پر اهمیت و مهم جلوه کند طریقه برخورد با آن هم جدی است. بنابراین، نماز هم به هر مقدار در نظر نمازگزار مهم جلوه کند، به همان اندازه توجه و حضور قلب در نماز به وجود می آید.
عارف بزرگ میرزا جواد آقا ملکی تبریزی می گوید:
سبب حضور قلب همّت آدمی است؛ زیرا قلب تابع همت است. اگر همت نماز باشد، قلب هم نزد نماز حاضر خواهد بود. هر اندازه که همت انسان بیشتر باشد، قلبش هم بیشتر نزد نماز خواهد بود.
2- منشأ حضور قلب در هر عمل، آن است که قلب آن عمل را با عظمت و مهم تلقی کند. اگر به مناجات حق تعالی به اندازه مکالمه با یک مخلوق اهمیت قائل شویم، هرگز این قدر غفلت و سهو نمی کنیم. لذا بزرگان معرفت فرموده اند برای حضور قلب، معرفت خود را به خداوند زیاد کنید تا دنیا در نظرتان کوچک و خداوند در نظرتان بزرگ جلوه کند و هیچ کار دنیوی نتواند به هنگام راز و نیاز با معبود، نظرتان را به خود جلب نماید.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
اعبُدِ اللّهَ کانَّک تَراهُ فَانْ لَم تَکن تَراهُ فَانَّهُ یراک
خدای را آن چنان پرستش کن که گویی او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی، او تو را می بیند.
امام خمینی (ره) می فرماید:
سزاوار است که نمازگزار در تمام اقوال و افعال نماز حضور قلب داشته باشد و قلب خود را از غیر او فارغ گرداند و با توجه به عظمت و جلال و هیبت خدا به نماز بایستد و خدای بزرگ را مد نظر قرار دهد.
3- توجه به کارهای پراکنده و مختلف معمولًا مانع تمرکز حواس است و هر قدر انسان توفیق پیدا کند که مشغله های پراکنده را کم کند، به حضور قلب در عبادت های خود کمک کرده است.
4- محل مناسبی را برای نماز در نظر بگیرید و از نماز خواندن در برابر اشیاء و چیزهایی که ذهنتان را به خود مشغول می دارد، پرهیز کنید.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
اتَّخِذ مَسجداً فی بَیتک
در خانه ات مسجد و مکانی برای نمازت قرار بده.
5- نماز را در اول وقت بخوانید.
6- به مفاهیم و معنای ذکرهای نماز توجه کنید.
7- آمادگی و مهیا شدن برای نماز در حضور قلب نقش بسزایی دارد. هر عمل بدون آمادگی ناقص است، لذا دستور داده شده است نماز را با آداب مخصوص و مستحبات آن همچون اذان و اقامه بخوانید.
8- برای حضور قلب نمازگزار باید توجه خود را از آنچه جلب توجه می کند و او را مشغول می دارد دور گرداند. امام صادق علیه السلام فرمود:
اذا استقبلتَ القبلةَ فَانسِ الدُنیا و ما فیها و الخلقَ و ما فیه و استفرغ قلبَک عن کل شاغلٍ یشغِلک عن الله
هنگامی که به قصد نماز جانب قبله ایستادی، دنیا و آنچه در آن است و از هر آنچه که تو را از یاد خدا باز دارد فارغ ساز.
نگاه خود را در حال قیام به مُهر و در رکوع به پا و در حال تشهد به دامن خود بیندازید.
9- تعلّقات مادی خود را کم کنید. از نظر روان شناسان، انسان هر چه را بیشتر دوست داشته باشد، بیشتر می بیند و بیشتر می شنود و چیزی را که علاقه نداشته باشد، کمتر می بیند و می شنود. دلی که در گرو چیز دیگری است و به آن وابستگی پیدا کرده است، نمی تواند وابسته به خدا باشد.
امام خمینی (ره) می فرماید:
قلب همانند پرنده ای است که دائماً از شاخه ای به شاخه ای پرواز می کند و تا زمانی که درخت آرزوی دنیا و حب آن در دل برپاست، قلب بر شاخه های آن می نشیند و اگر شخص با مجاهدت توانست ریشه درخت دنیاطلبی را قطع کند، قلب ساکن و مطمئن می شود و حضور قلب پیدا می شود.
10- زمان عبادت، بخشی از کلّ لحظه های زندگی است. برای توجه بیشتر به خدا در نماز، لحظه های دیگر خود را الهی کنید و همواره به یاد خدا باشید.
11- این کار مانند هر کار دیگر نیاز به مراقبت و تمرین و استمرار و پیگیری دارد. بسیار می شود که انسان در تمام نماز یک لحظه کوتاه تمرکز فکر پیدا می کند، اما با ادامه این کار و پیگیری و تداوم آن، چنان قدرت نفس پیدا می کند که می تواند به هنگام نماز دریچه های فکر خود را بر غیر معبود مطلقاً ببندد.
12- پرهیز از گناه عامل مؤثّری است برای حضور قلب؛ زیرا گناه از حضور قلب می کاهد.
13- پرهیز از معاشرت با افراد نامناسب.
14- رفع خستگی و خواب آلودگی.
15- در حین نماز مصمم بر مراقبت باشید و اگر احیاناً افکار دیگری بر شما هجوم آورد، به محض توجه، سعی کنید خود را از دام آن افکار برهانید.
16- نماز را آخرین نماز بدانید.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
صَلِّ صَلاةَ مُوَدِّعٍ فَاذا دَخَلتَ فِی الصَّلاةِ فَقُل هذا آخِرُ صَلاتِی مِنَ الدُّنیا وَ کن کانَّ الجَنَّةَ بَینَ یدَیک وَ النّارَ تَحتَک وَ مَلَک المَوتِ وَراءَک وَ الانبِیاءَ عَن یمینِک وَ المَلائِکةَ عَن یسارِک وَ الرَّبَّ مُطَّلِعٌ عَلَیک مِن فَوقِک فَانظُر بَینَ یدَی مَن تَقِفُ وَ مَعَ مَن تُناجِی وَ مَن ینظُرُ الَیک
نمازت نماز خداحافظی باشد. هرگاه به نماز داخل شدی، با خود بگو: این آخرین نماز من در دنیاست و چنان باش که گویی بهشت روبه روی تو و جهنّم زیر پای توست و ملک الموت پشت سر و انبیا طرف راست تو و فرشتگان طرف چپ تو ایستاده اند و خدای متعال بر احوال تو اشراف دارد. پس توجه داشته باش که مقابل چه کسی ایستاده ای و با چه کسی گفت وگو می کنی و چه کسی مراقب توست.
در روایتی دیگر آمده است: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد مسجد شد. دید که انس بن مالک نماز می خواند و به اطراف نگاه می کند.
حضرت فرمود:
ای انس! نمازت نماز خداحافظی باشد! تصورت این باشد که گویی دیگر زنده نیستی تا نماز بخوانی. چشمانت را به سجده گاهت متمرکز کن، به گونه ای که نشناسی چه کسی طرف چپ یا راست تو ایستاده است. بدان که مقابل کسی ایستاده ای که تو را زیر نظر دارد؛ اما تو او را نمی بینی.
