معنای عرفان

«عرفان» به معنای شناخت و شناسایی و در اصطلاح، طریقه و روش خاصی برای دستیابی به «حقیقت» است که بر شهود، اشراق، جذبه و سلوک، وصول و اتحاد با حقیقت تکیه دارد و نیل به این حقیقت را از راه تهذیب نفس و تطهیر دل و تزکیه درون و رهایی از «تعلق» بلکه «تعین» می داند.

«عرفان» دانشی است که گذر از اعتباریات را جهت اتصال به ذات الهی و قرب وجودی و فنا در خدای سبحان نشان می دهد تا انسان وجودی متعالی یافته و رنگ و رایحه الهی یابد.

به بیان دیگر عرفان، نحوه سلوک تا شهود را نشانه رفته و تکیه گاه آن «علم حضوری» و «دانش شهودی» و «بینش ذوقی» با روش اشراقی و تهذیبی یا متد سلوکی است و قرارگاه اصلی و مرکزی آن در عرفان اسلامی همانا قرآن کریم و سنت و سیره معصومان علیهم السلام می باشد.

دو عنصر زیربنایی عرفان اسلامی:

1- شناختن شهودی، 2- شدن شهودی.

به تعبیر شارح گلشن راز: «عارف» عبارت از سالک است که از مقام تقید به مقام اطلاق سیر نموده و «معروف» عارف، حق مطلق است که مبدأ و معاد همه است. عرفان تحول نوشوندگی و پویائی، رفتن و شدن، رستن از خود و پیوستن به خداست که از رهگذر خودشناسی و خودسازی آغاز می گردد و این همان بیداری عقل و بینائی قلب است که در اصطلاح به آن مقام «یقظه» گفته می شود.

سخن از حرکت، صیرورت، قیام و جهاد، سیر و سلوک برای «خداگونگی» انسان است تا عارف بر زمان و زمین و زمینه، اشراف یابد و فراطبیعی عمل نماید.

عارف دارای حیات معقول و مشهود است که دو ستون عظیم «حیات طیبه» است و سیر و سلوک خویش را بر ایمان و عمل صالح مبتنی بر عقلانیت و معرفت شهودی به پیش می برد.

عارف الهی و سالک قرآنی از رهگذر شریعت از همان ابتدا در طریقت و وصول به حقیقت است لکن حقیقت لایه ها و ساحت های بیکرانه ای دارد و انسان های سالک به قدر وسع وجودی خویش به تدریج، مراتب و معارج را طی می کند.

مرحوم علامه محمدتقی جعفری (ره) در این باره می گوید: «صحیح ترین کار در عالم عرفان (نظری و عملی) آن است که آدمی بفهمد که از آغاز آگاهی (یقظه) وارد اقیانوس حقیقت شده است.

چیستی عرفان و شناخت عارف

و اینک نیم نگاهی به برخی تعاریفی که درباره «چیستی عرفان» ارائه شده است می افکنیم؛

1- قال علی علیه السلام:

«العَارِفُ مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَاعتقهَا وَ نَزَههَا عَن کلِّ مَا یبعُدِهَا وَ یوبِقُهَا»

؛ «عارف کسی است که خویشتن را شناخته و آزاد و رها کرده باشد و آن گاه از هر چه که او را از حق سبحانه دور می نماید و یا زمین گیرش می کند منزه گردد».

2- قال الصادق علیه السلام:

«العَارِف شَخصُهُ مَعَ الخَلقِ وَ قَلبُهُ مَعَ اللَّه وَ لَا مُونِس لَهُ سِوی اللَّه وَ هُوَ فِی رِیاض قُدسِه مُتَرَدِّد وَ مِن لَطَائِفِ فَضلِه مُتَزوِد»

؛ «عارف بدنش با خلق و دلش با خداست و توشه اش آن سویی است، قلبش در پیشگاه ملکوت عالم آمد و شد دارد، مونسش حق سبحانه است. »

3- «العَارِفُ مَن أَشهَدَ اللَّه ذَاتَه وَ صِفَاتَه وَ أَسمَائَه وَ أَفعَالَه، فَالمَعرِفَة حَالٌ تحدث عَن شُهُود»

؛ «عارف کسی است که خداوند، او را به شهود ذات، صفات، اسماء و افعال خود مفتخرش کرده باشد پس معرفت حالتی است که از شهود پدید می آید».

4- «وَالمنصرِف بِفِکرِهِ إِلَی قُدس الجَبَرُوتِ مُستَدِیمًا لِشرُوقِ نُور الحَقِّ فِی سِرِّه یخُصّ بِاسمِ العَارِف»

؛ «عارف کسی است که فکر خود را متوجه عالم قدس کرده است تا نور حق پیوسته بر باطنش بتابد».

و به تعبیر شیخ شبستری که در پاسخ سؤال: مسافر چون بود؟ رهرو کدام است؟ که را گویم که او مرد تمام است؟

فرمود:

دگر گفتی مسافر کیست در راه؟

کسی کاو شد ز اصل خویش آگاه

مسافر آن بُوَد کو بگذرد زود

ز خود صافی شود چون آتش از دود

به عکس سیر اول در منازل

رود تا گردد او انسان کامل             

و به تعبیر شیرین و دلنشین خواجه حافظ شیرازی:

صوفی از پرتو می راز نهانی دانست

گوهر هر کس از این لعل توانی دانست

قدر مجموعه گل مرغ سحر داند و بس

که نه هر کو ورقی خواند معانی دانست

عرضه کردم دو جهان بر دل کار افتاده

بجز از عشق تو باقی همه فانی دانست