روش توبه از گناهان

همانگونه که برای هر نوع مرضی دوایی مخصوص است، برای هر نوع گناهی هم توبه ای است که مناسب با آن گناه باشد.

مثلًا توبه کتمان کردن حقایقی که باید برای مردم گفته می شد، باید انسان آن مسائل را با بیانِ رسا و گویا، بیان نماید؛ لذا قرآن بعد از آن که کتمان کنندگان را به سخت ترین نفرین ها تهدید می کند، می فرماید:

إِلَّا الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَینُوا فَأُولئِک أَتُوبُ عَلَیهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ

هر گاه افراد کتمان کننده، توبه نمایند و خرابی ها را اصلاح کنند و به جای کتمان های خود دست به بیان حقائق دینی مکتوم در مورد خود بزنند، من نیز لطف و رحمتم را بر آنان برمی گردانم و من توبه پذیر رحیمی هستم.

در این آیه چگونگی توبه با نوع گناه، کاملًا تناسب و سنخیت دارد.

در قرآن شاید آیه ای نباشد که در کنار توبه، وظیفه ای را بیان نکرده باشد، مثلًا مکرر در کنار جمله «تابوا» جمله «اصلحوا» هم آمده است یعنی علاوه بر توبه و پشیمانی قلبی انسان توبه کننده، باید خرابکاریهای گذشته خود را اصلاح نماید.

مثلًا در کنار توبه منافقین، وظائف متعددی بیان شده است از جمله این که می فرماید:

إِلَّا الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ اعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَ أَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِلَّهِ فَأُولئِک مَعَ الْمُؤْمِنِینَ

مگر آنها که توبه کنند، و جبران و اصلاح نمایند، به (دامن لطف) خدا، چنگ زنند، و دین خود را برای خدا خالص کنند؛ آنها با مؤمنان خواهند بود.

گرچه منافقان در قعر دوزخند، لیکن هرگاه توبه کنند و خرابی های گذشته خود را اصلاح نمایند، «وَ أَصْلَحُوا» و به جای وابستگی به شرق و غرب غیرمسلمان، تنها به خدا متوسل شوند «وَ اعْتَصَمُوا بِاللَّهِ» و به جای گرفتن قانونی از این و آن و ایجاد یک مکتب التقاطی و درهم، تنها از قانون خدا و سنت رسول اللّه (ص) پیروی نمایند «وَ أَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِلَّهِ» و دین و اعمال دینی را خالص برای خدا انجام دهند و نشان دهند راهی را که رفته بودند به شدّت پشیمانند؛ خداوند هم اینان را همراه مؤمنان قرار می دهد:

فَأُولئِک مَعَ الْمُؤْمِنِینَ

آنها در دنیا و آخرت با مؤمنین خواهند بود.

در بعضی از آیات در کنار جمله «تابُوا»، جملات دیگری از قبیل «أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ»* آمده، یعنی مشرکین که توبه می کنند، باید نماز را هم بپا دارند و زکات را بپردازند.

بنابراین توبه، پشیمانی تنها نیست، بلکه باید هم حق مردم به آن ها داده شود و هم حق خدا انجام گیرد و هم خرابی ها اصلاح شود.

در آیات دیگر می بینیم که درکنار توبه، شرط عمل صالح و ایمان بیان شده است.

نمونه های دیگر توبه از گناهان

1- راه توبه از ترک طاعات و عبادات واجب، مانند: نماز و روزه و خمس، علاوه بر پشیمانی و استغفار، این است که انسان در حد توان قضای آنها را بجای آورد.

2- راه توبه ارتکاب اعمال حرامی که بین بنده و پروردگار است و به بندگان خدا ارتباط ندارد مثل: دروغ، شرب خمر و… علاوه بر پشیمانی و استغفار این است که انسان تصمیم بگیرد هرگز آنها را تکرار نکند.

3- گناهانی که به بندگان خدا مربوط می شود و از آنها به حق الناس تعبیر می شود، امام علی (ع) آن را مظالم العباد و امام زین العابدین (ع) آن را تضییع حقوق الاخوان نامیده است. توضیح این که حقی که از دیگران ضایع می شود یا مالی است یا مربوط به جسم و جان است یا به آبروی آنان ارتباط دارد.

در صورتی که مال کسی را ضایع کرده، باید جبران کند و در صورتی که ضرر جانی وارد کرده، لازم است دیه آن را پرداخت کند و اگر عمداً مرتکب جنایتی شده، باید به صاحب حق، این فرصت را بدهد که در صورت تمایل، قصاص کند و یا ببخشد.

و اگر به آبروی دیگری زیان زده، باید با همان شرایطی که علیه او زبان گشوده، گفته های خود را تکذیب کند و از او طلب بخشش نماید. امام صادق (ع) می فرماید:

مَن کسَرَ مؤمناً فَعَلَیه جَبرُهُ

هرکس حیثیت مؤمن را بشکند، بر او واجب است که آن را جبران کند.

و اگر کسی با گفتار و رفتار خویش فرد یا افرادی را گمراه سازد در صورتی توبه او به درگاه خداوند پذیرفته می شود که آنان را از گمراهی و تباهی نجات داده و به هدایت برساند.